Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kłodzku

---

Położenie

Kościół ten, będący bez wątpienia największym skarbem sakralnym Kłodzka, umiejscowiony jest w centralnej części miasta, na malowniczej starówce. Znajduje się na środku placu Kościelnego, który wyróżnia się niewielkim wzniesieniem przypominającym cypel. W przeszłości wokół świątyni wzniesiono mur cmentarny, z którego do dziś zachowała się północna brama, znana jako „Czarna Brama”. Cmentarz istniał w tym miejscu do roku 1624, po czym został przez jezuitów zlikwidowany.

Oś kościoła jest obrócona o 41° ku południowi w odniesieniu do standardowego kierunku zachód-wschód. To znaczące odchylenie od konwencjonalnej orientacji było spowodowane wyraźnym spadkiem terenu w północno-wschodniej części placu. Co więcej, wymiary tej budowli są niebagatelne. Łączna długość z przyporami wynosi 61,65 m, natomiast szerokość, obejmująca przedsionek i kaplice, osiąga 44,50 m. Długość nawy głównej w otworze wynosi 53,65 m, a szerokość w otworze – 22,40 m.

Historia

Początki świątyni

Obiekt sakralny, którego historia sięga końca XII wieku, po raz pierwszy został wzmiankowany w 1183 roku. W 1194 roku, joannici otrzymali od księcia czeskiego oraz biskupa praskiego Henryka Przemyślidy zapewnienie o możliwościach pełnienia funkcji parafialnych dla mieszkańców podgrodzia, co wkrótce doprowadziło do powstania kaplicy pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Zapis historyczny mówi o rozpoczęciu budowy kościoła, który na początku XIV wieku charakteryzował się imponującymi dziewięcioma ołtarzami oraz drewnianą konstrukcją.

Kamień węgielny pod obecny kościół został położony w 1344 roku przez joannitów, na mocy inicjatywy arcybiskupa Arnoszta z Pardubic. Związane to było z jego wizjami z czasów młodości, kiedy dorastał w Kłodzku. Jak zauważył jeden z jego biografów, Frantiśek Śebek:

„Mały Arnoszt chodził tu do szkoły przyklasztornej joannitów i w kościele parafialnym NMP przeżył widzenie, które naznaczyło go na całe życie. Jak sam wyznał po latach pewnego razu, kiedy po nieszporach został chwilę w kościele, zobaczył na znajdującym się na ołtarzu obrazie NMP z Jezusem na łonie, jak NMP odwróciła się od niego plecami. Po chwili, kiedy widzenie minęło, ze strachu uświadomił sobie, że to jest boże ostrzeżenie przed skutkami lekkomyślnego życia. To przeżycie spowodowało u niego głęboką przemianę moralną. Z Kłodzkiem czuł później przez całe życie silną więź (…) Kościół NMP w Kłodzku na długo przed śmiercią Arnoszt wybrał na miejsce swojego ostatniego spoczynku i kazał tu wykonać swój nagrobek.”

W swoim testamencie z 1364 roku arcybiskup zostawił znaczne sumy na dalsze prace budowlane. Niektórzy badacze sugerują, że prace mogły rozpocząć się od zachodniej części kościoła, co było nowatorskim rozwiązaniem. Mimo pierwotnych planów budowy w drugiej połowie XIV wieku, rzeczywiste działania ruszyły dopiero na początku XV wieku. Wówczas powstała wschodnia część świątyni, prezbiterium oraz kaplice.

Rozbudowa i barokizacja

Wojny husyckie spowodowały znaczne opóźnienia w dalszej budowie, która wznowiona została dopiero po roku 1458. Do roku 1468 ukończono główną nawę oraz południową wieżę, na której pojawił się znak krzyża maltańskiego oraz data 1465, co może wskazywać na wznowienie budowy. Budowa północnej wieży, znanej jako Czarna, rozpoczęła się w 1487 roku, lecz finalnie była niższa niż jej odpowiedniczka południowa, a zakończona została prawdopodobnie około 1522 roku. Wcześniej, bo w 1482 roku zakończono budowę Ogrójca przy portalu północnym oraz w 1490 roku – naw bocznych. Kaplica św. Jakuba została wybudowana między rokiem 1500 a 1501, a kilka dekad później nawę główną pokryto murowanym sklepieniem, zastępując tym samym wcześniejszy, drewniany strop.

Podczas reformacji, wbrew licznym zamieszkom, budowa została kontynuowana. Kościół w latach 1562–1591 pozostawał pod zarządem protestantów, jednak joannici zapewnili dostęp do południowej nawy i kaplicy św. Jakuba dla katolickich nabożeństw. Niestety, świątynia ucierpiała podczas wojny trzydziestoletniej.

Rewitalizację obiektu w stylu barokowym podjęli jezuici, którzy przejęli kościół w 1624 roku. W trakcie prac modernizacyjnych wykonano nową posadzkę, nadbudowano empory, a gotyckie sklepienia ozdobiono sztukaterią. W miejscu kaplicy św. Anny powstała Kaplica Zmarłych, a także stworzono ambonę i konfesjonały, dzieła rzeźbiarza Michała Klahra. W latach 1727–1729 zbudowano obecny ołtarz główny.

W 1776 roku, po kasacie jezuitów, nad świątynią pieczę sprawował Królewsko-Pruski Zarząd Szkół, co doprowadziło do jej podupadania. Po restytucji zakonu w 1814 roku, kościół znów znalazł się w rękach jezuitów, którzy sprawują nad nim opiekę do dnia dzisiejszego. Obiekt przeszedł kilka renowacji w kolejnych dekadach, w tym w latach 1836–1841, 1929–1931 oraz 1932–1937.

Architektura

Kościół to znakomity przykład imponującej późnogotyckiej architektury sakralnej, której cechy są wyraźnie zainspirowane praskim gotykiem. Ta znaczna budowla to trójnawowa bazylika wzbogacona emporami, zbudowana na siedmiu przęsłach i zakończona trzema półkolistymi apsydami z potężnymi szkarpami. Warto zauważyć, że brak jest transeptu w tej konstrukcji. Do głównej bryły kościoła przylega od północy hala o czterech przęsłach, w której znajduje się Ogrójec, z przedsionkiem na czołowej stronie oraz kondygnacją schodów prowadzących do północnej emporze.

Na wschód od Ogrójca istotną częścią świątyni jest kaplica żałobna, natomiast od strony południowej wkomponowują się: przedsionek, kaplica św. Jakuba oraz schody prowadzące do empor południowej, która łączy świątynię z dawną komturią, a także zakrystia z przedsionkiem. Wejście główne przesunięte jest w prawo, w kierunku południowym, co składa się na unikalny układ budowli. Na uwagę zasługuje portal późnogotycki, którego ościeża są starannie profilowane i ozdobione laskami o gruszkowym kształcie na kręconych cokołach. Zdecydowanie ciekawszy jest portal południowy z roku 1462, który charakteryzuje się gzymsem wstęgowym, zdobiącym tympanon, z rzeźbą przedstawiającą veraicon – chustę z wizerunkiem Chrystusa, trzymaną przez św. Weronikę oraz dwóch aniołów.

Warto wspomnieć, że okna zarówno nawy głównej, jak i naw bocznych, są bogato profilowane i wyposażone w maswerki, które są typowe dla stylu gotyckiego. Ze względu na nadbudowane empory, okna nawy głównej zostały skrócone, a ich wystrój utrzymany jest głównie w stylu barokowym.

Nawa główna

Sklepienie nawy głównej jest przykładem siatkowej konstrukcji. W prezbiterium, które jest jednym z najstarszych elementów budowli, dawny sufit sieciowy został zamieniony na sklepienie kolebkowe, przechodzi ono w półkopułę. Zdobienia tej wyjątkowej przestrzeni są dziełem Geronima Fatchone i Andrei Carove, które nie tylko zachowały gotyckie cechy architektury, ale również je uwypukliły. Wypełniają one pola sufitowe symetrycznymi, ornamentalnymi motywami z lat 1660–1670. Całość wykończenia wnętrza można określić jako gotycko-barokową.

W nawie głównej, na najwyższej kondygnacji, zauważalne są barokowe gzymsy oraz pilastry. Pomiędzy otworami empor znajdują się popiersia czternastu patronów Kłodzka, stworzonych przez F. K. Veita, natomiast nad nimi widnieją obrazy autorstwa Karola Dankwarta, ilustrujące hymn Salve Regina z 1693 roku. Na filarach, w barokowych owalnych ramach, możemy dostrzec obrazy wielu pierwszych świętych zakonu jezuitów, w tym między innymi Polaków: Stanisława Kostki oraz Melchiora Grodzieckiego, które zyskały swoje miejsce w nawie głównej około 1694 roku. Między przęsłami postawione są stiukowe figury dwunastu apostołów z 1680 roku.

Prezbiterium

Przestronny i pełen zdobień ołtarz główny, znajdujący się w prezbiterium, który jest jednym z najstarszych fragmentów tego kościoła, pochodzi z lat 1727–1729. Powstał dzięki jezuicie Christopherowi Tauschowi, znanemu ze swojej pracy we Wrocławiu, który umiejętnie wkomponował go w gotyckie otoczenie prezbiterium. Ołtarz wznosi się pod ozdobnym baldachimem, skupiając uwagę na bogato zdobionej, rzeźbionej w drewnie cedrowym figurze „Kłodzkiej Madonny” z połowy XV wieku. Na wolutach attyki znajduje się przedstawienie Boga Ojca w zwieńczeniu ołtarza, a po obu stronach usytuowane są rzeźby św. Jana Chrzciciela oraz św. Piotra. Całość rzeźbiarskiego dekoru wyszła spod ręki J. A. Siegwitza, podczas gdy kamienne balaski były tworzone w 1696 roku.

Ołtarze boczne

W przestrzeniach naw bocznych można spotkać pięć ołtarzy, z których każdy jest wyjątkowy i godny uwagi:

• Ołtarz św. Barbary,
• Ołtarz Nawiedzenia,
• Ołtarz św. Anny Samotrzeciej,
• Ołtarz św. Alojzego Gonzagi,
• Ołtarz Wniebowzięcia NMP.

Pomnik arcybiskupa Arnoszta

Pod pierwszym filarem północnym, licząc od prezbiterium, znajduje się biały marmurowy pomnik klęczącego arcybiskupa Arnoszta, stworzony przez niemieckiego rzeźbiarza Johanna Jandę w 1864 roku, z okazji 500-lecia śmierci fundatora. Zastąpił on poprzedni nagrobek, który został przeniesiony do nawy bocznej. Obecna lokalizacja pomnika została ustalona w 1964 roku, a w miejscu, gdzie pierwotnie znajdował się nagrobek, umieszczono epitafium w języku polskim.

Nawa boczna północna

Sklepienie nawy bocznej północnej jest krzyżowo-żebrowe. Na końcu nawy znajduje się ołtarz św. Franciszka Ksawerego – patrona Kłodzka, wykonany przez czeskiego artystę Pacaka w 1739 roku. Ołtarz zastąpił wcześniejszy, stworzony przez Michała Klahra, którym pozostały jedynie figury aniołów. W centralnej części ołtarza w bogatej ramie umieszczone jest dzieło, które przedstawia patrona miasta, namalowane przez kłodzkiego artystę Hieronima Richtera z XIX wieku. Postaci dwóch Indian podtrzymują ten obraz, a po obu stronach stoją figury św. Rocha oraz Karola Boromeusza. Całość wieńczy monogram maryjny, otoczony główkami puttów w glorii, a po bokach znajdują się postacie aniołów z kartuszami. W centralnej części z kolei widnieje łaciński napis: O! Deus Ego Amo Te (O Boże, kocham Cię). Na konsolach dźwigających kręcone kolumny dostrzegamy interesujące sceny z życia Franciszka Ksawerego, namalowane przez nieznanego barokowego malarza.

Pod posadzką, tuż przy pierwszym filarze licząc od prezbiterium, ulokowana jest krypta dla zmarłych książąt ziębickich, która została wykopana w 1558 roku, kiedy ich prochy przeniesiono z kościoła bernardynów.

Kaplica Zmarłych

Kaplica żałobna została utworzona w 1683 roku w miejsce poprzedniej kaplicy św. Anny na zlecenie hrabiego Montaniego z Ołdrzychowic Kłodzkich. Kaplica utrzymana jest w stylu schyłkowego baroku niemieckiego i przeszła modernizację w połowie XVIII wieku.

Ogrójec

Stworzona w 1520 roku kaplica zawiera interesującą rzeźbę przedstawiającą Judasza Iskarioty oraz Dwunastu Siepaczy. Przeciwko temu wizerunkowi znajduje się grupa przedstawiająca modlącego się Chrystusa, któremu towarzyszy trzech śpiących apostołów. Całość harmonijnie łączy średniowieczną konwencję z dydaktycznymi elementami renesansu. Dawniej tą drogą prowadziło główne wejście do świątyni od strony miasta.

Chrzcielnica

W części zachodniej północnej nawy znajduje się późnogotycka chrzcielnica, wykonana z piaskowca i osłonięta kratą. Ma formę surowego, ośmiokątnego bloku, lekko zagłębionego w posadzce. Ufundował ją hrabia kłodzki Ulrich von Hardeck w 1517 roku. Na chrzcielnicy można dostrzec, oprócz herbu fundatora, krzyż maltański oraz lwa luksemburskiego.

Nagrobek Arnoszta z Pardubic

Przy drugim przęśle północnej nawy bocznej znajduje się pierwotny nagrobek fundatora kościoła, pochodzący z końca XIV wieku. Składa się z czerwonej marmurowej tumby, na której leży rzeźba przedstawiająca arcybiskupa, wykonaną z białego wapienia. Z tym nagrobkiem wiąże się legenda o jego rozpadzie, przewidzianym wcześniej przez arcybiskupa, co miało się zdarzyć sto lat po jego śmierci.

Nawa boczna południowa

Kaplica św. Jakuba

W tej kaplicy kryją się cenne dzieła i podziwiane przez pielgrzymów rzeźby, które opowiadają o świętym Jakubie.

Konfesjonały

Konfesjonały znajdujące się w tej części świątyni są dowodem na znaczenie sakramentu pokuty w życiu parafii.

Epitafium de la Noble

Epitafium upamiętnia ważne postacie związane z tą historią i dodaje znakomite walory artystyczne całej przestrzeni.

Organy

Historia instrumentów muzycznych w Kolegiacie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kłodzku sięga początków XVI wieku. Pierwsze organy powstały w 1512 roku, a ich budowa stała się istotnym krokiem w rozwijaniu muzyki liturgicznej w tym miejscu. Następnie, w roku 1726, Anton Streit zrealizował projekt nowego instrumentu, który wzbogacił brzmienie tej historycznej budowli.

Obecne organy, zbudowane przez renomowaną firmę Schlag & Söhne z Świdnicy w XIX wieku, początkowo wyposażono w trakutrę pneumatyczną. To rozwiązanie zapewniało charakterystyczny dźwięk, który odzwierciedlał ówczesne standardy budownictwa organowego. W 1979 roku instrument przeszedł gruntowną przebudowę, która została zrealizowana przez firmę Braci Broszko. Wówczas wprowadzono nowy kontuar, a także zmodernizowano trakturę do systemu elektro-pneumatycznego, co znacząco wpłynęło na jego wydajność oraz jakość brzmienia.

Prospekt organów jest kolejnym znakomitym przykładem architektury organowej, typowej dla kościołów jezuitów. Jego projekt nawiązuje do schematu „anielskiej orkiestry”, gdzie szczególne miejsce zajmują postacie króla Dawida oraz świętej Cecylii, patronki muzyki kościelnej. Te elementy dodają instrumentowi nie tylko estetyki, ale też głębokiego symbolizmu, który łączy sztukę, wiarę oraz historię.

Dzwony

Na dwóch wieżach wznoszących się nad Kłodzkiem, jedna z nich nazywana Białą, a druga Czarną, znajduje się pięć dzwonów. W przeszłości, przed II wojną światową, ilość ta była znacznie większa, ponieważ prawdopodobnie istniało ich aż osiem. Na Wieży Białej zawieszone są cztery dzwony – w tym trzy gotyckie oraz jeden pochodzący z okresu renesansu. Z kolei największy z dzwonów, datowany na 1499 rok, został umieszczony na Wieży Czarnej. Każdy z dzwonów zdobiony jest intrygującymi napisami, postaciami oraz herbami. Obecnie dzwony pozostają w złym stanie technicznym i od wielu lat milczą.

LP	Nazwa dzwonu	Waga (kg)	Tonacja	Średnica (cm)	Rok odlaniu	Twórca
5	Dzwon południowy	około 750	gis (+)	106,5	1498	brak informacji
4	Dzwon dusz	około 820	gis (-)	110	1492	Andreas Praczelli
3	Dzwon wieczorny	około 1300	fis’	129	1597	brak informacji
2	Dzwon średni	około 2000	e’	brak danych	1459 lub 1419	brak informacji
1	brak	około 5000	h0	194	1499	Hieronim i Sebastian Haubik, Brno

Kapituła Kolegiacka

W skład kapituły kolegiackiej wchodzi prepozyt, którym jest ks. kanonik Julian Rafałko. Ponadto dziekanem kapituły jest ks. kanonik Stanisław Kasztelan.

---

Oceń: Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kłodzku

---